Glenn Greenwald (46) zit in de bar van het Royal Tullip hotel in Rio de Janeiro en eet met smaak een bakje pinda’s leeg. Hij oogt ontspannen en toont zich vastberaden door te gaan met het publiceren van Amerikaanse staatsgeheimen. ‘De onthullingen over Nederland komen binnenkort’, aldus de Amerikaanse journalist. ‘Jullie hebben nog geen idee van de omvang van de Amerikaanse spionage in Nederland.’

Greenwald publiceert sinds begin juni aan de lopende band geheime informatie over de spionageactiviteiten van Amerikaanse veiligheidsdiensten. Hij doet dat samen met de in Duitsland gevestigde Amerikaanse filmmaakster Laura Poitras. Druppelsgewijs onthullen ze het materiaal dat ze kregen van klokkenluider Edward Snowden, die tienduizenden geheime documenten stal van de Amerikaanse veiligheidsdienst NSA (National Security Agency).

Uit die documenten blijkt dat de VS over de hele wereld burgers, politici, ambassades en bedrijven bespioneren door hun internet en telefoonverkeer af te tappen en op te slaan. Ook de Britten en Canadezen spioneren in bevriende landen. Burgers kwamen erachter dat de buitenlandse inlichtingendiensten hun Facebook, Skype en Google accounts bespieden, maar ook de diplomatieke vertegenwoordigingen in de VS blijken intensief te zijn gemonitord, tegen alle internationale afspraken in.

President Barack Obama en zijn minister van Buitenlandse Zaken Jonh Kerry probeerden het schandaal te sussen door te verzekeren dat de spionage alleen bedoeld is om terrorisme te bestrijden. Prompt kwam Greenwald met publicaties over hoe de Amerikanen het Braziliaanse staatsoliebedrijf Petrobras bespioneren. ‘Er is geen twijfel over mogelijk dat er economische belangen mee gemoeid zijn’, aldus Greenwald.

De Braziliaanse president Dilma Rousseff was woedend. Niet alleen Petrobras, ook haar persoonlijke telefoon en internetverkeer was afgetapt en ze stelde een staatsbanket in het Witte Huis tot nader orde uit. ‘Dat is ongekend’, zegt Greenwald gniffelend. Hij is duidelijk in zijn nopjes met de opschudding die zijn publicaties teweeg brengen.

In Nederland lijkt van grote verontwaardiging geen sprake. Half september kwam de regering met een officiële reactie op de onthullingen en benadrukte de positieve kant: De VS hebben beloofd de EU nader te zullen informeren over de spionageprogramma’s. Het kabinet vindt de huidige discussies in het Amerikaanse congres over transparantie ‘bemoedigend’, en de aangekondigde verbeteringen ‘verheugend’.

Deze reactie is opmerkelijk. In een rapport over ‘cybersecurity’ van het ministerie van Justitie en Veiligheid wordt digitale spionage door andere staten als ‘hoge dreiging’ gedefinieerd. ‘Dreigers spioneren met de intentie hun geopolitieke of economische positie te verbeteren’, aldus het rapport.

En dat is volgens Greenwald exact het doel die ook de VS hebben met hun spionagepraktijken. ‘Het gaat om  macht, zowel economisch en politiek. Het doel is een einde te maken aan internetvrijheid. Want hoe meer de VS weten over anderen, hoe meer macht ze over hen kunnen hebben.’

 

Hoe verklaart u de terughoudende reactie van de Nederlandse regering op uw onthullingen?

‘De reactie van regeringsleiders op de onthullingen hangt deels af van het niveau van samenwerking met de VS. Er zijn vijf landen die nauw samenwerken en elkaars burgers niet bespioneren. Dat zijn de VS, Groot-Brittannië, Australië, Nieuw-Zeeland en Canada. Dan zijn er de landen waar de VS niet mee samenwerken, maar die ze wel bespioneren. Denk aan landen als Iran, Noord-Korea, Rusland, China en Venezuela.’

‘Veruit de meeste landen vallen in een derde categorie. De VS bespioneren deze landen en hun bevolking maar werken ook met hen samen. De regering van zo’n land heeft bijvoorbeeld interesse in een bepaalde bevolkingsgroep en krijgt die informatie van de Amerikaanse veiligheidsdiensten. In ruil daarvoor mogen de Amerikanen de rest van het systeem bespioneren.’

 

Is dat laatste het geval in Nederland?

‘Nederland is een agressieve bondgenoot van de Verenigde Staten. Ik heb veel materiaal over Nederland maar kan daar inhoudelijk nog niet op ingaan. Dat kan pas als ik door het hele journalistieke proces ben gegaan. De toon van het debat zal waarschijnlijk wel veranderen zodra de onthullingen er zijn.’

Sinds 2004 woont Greenwald in Rio de Janeiro met zijn Braziliaanse echtgenoot David Miranda, tien honden en een kat. Gekleed in korte broek, T-shirt en teenslippers past de Amerikaan uitstekend in het straatbeeld van het tropische Rio. Om veiligheidsredenen ontvangt Greenwald geen journalisten meer bij hem thuis maar in het Royal Tullip hotel, pal aan het strand.

In het Portugees vraagt hij de serveerster in de hotelbar of ze de muziek iets zachter wil zetten. Tussen zijn voeten staat een donkerblauwe rugzak met daarin de geheime documenten die hij van Snowden kreeg. ‘Ik heb meerdere kopieën maar deze draag ik altijd bij me’, aldus Greenwald die rustig van zijn rode wijn nipt. ‘Het is versleutelde informatie dus een dief heeft er niets aan’, legt hij uit.

 

U heeft tienduizenden staatsgeheimen in bezit. Dat geeft u veel macht.

‘Ik publiceer al heel lang over veiligheidsissues en de NSA. Eindelijk heb ik de instrumenten in handen om de wereld te tonen dat er groot misbruik plaats vindt. Dat is zeker een vorm van macht. Ik heb de macht mensen de waarheid te laten zien.’

‘Het is daarbij fantastisch dat de regering van de VS nog steeds geen idee heeft welke documenten Snowden heeft gestolen. Dat maakt hen bang. Ze weten niet wat we nog meer aan materiaal hebben waarmee we kunnen aantonen dat ze liegen over hun spionagepraktijken.’

 

Waarom heeft Snowden zijn documenten niet integraal op internet gezet? Dan zouden ze voor iedereen beschikbaar zijn in plaats van alleen voor u en Laura Poitras.

‘Snowden vindt het heel belangrijk dat de focus op de inhoud ligt, op de activiteiten van de NSA. Hij wil voorkomen dat hij zelf een hoofdrol speelt in de berichtgeving. Hij had het op internet kunnen uploaden of naar Wikileaks kunnen gaan. Maar hij besloot dat het een betere strategie was om het via gevestigde media te spelen, die hanteren journalistieke normen en dat wekt vertrouwen.’

‘Alles integraal publiceren zou ook de kans vergroten dat Snowden als een terrorist en verrader wordt afgeschilderd.’

 

Hij is alsnog als landverrader afgeschilderd. En ook uzelf wordt door een deel van uw landgenoten als vijand van de staat beschouwd.

‘Dat is onvermijdelijk. Als je informatie blootlegt waarvan de Amerikaanse regering niet wil dat anderen het weten, dan noemen ze je een terrorist. Dat is bij sommige mensen bijna een instinctieve reactie, vooral sinds 9/11.’

‘Maar ik denk dat deze beschuldigingen weinig effectief zijn. Het is duidelijk dat we geen terroristen helpen. Die weten allang dat ze afgeluisterd worden, dat is echt geen geheim. Wat wij doen is onschuldige mensen vertellen dat ook zij bespioneerd worden. Wij publiceren zaken die iedereen moet weten.’

Sinds de eerste publicaties, is Greenwald’s leven rigoureus veranderd. Hij reist niet meer naar de VS omdat er een reëel risico bestaat dat hij daar wordt opgepakt. De laptop van Greenwald’s partner David Miranda verdween op onverklaarbare wijze uit hun huis en op 18 augustus werd Miranda gedurende elf uur vastgehouden en ondervraagd op een Londens vliegveld. Hij droeg documenten bij zich van Greenwald en Laura Poitras, die hij in Berlijn had bezocht.

De Braziliaanse regering heeft aangeboden om Greenwald 24 uur politie beveiliging te geven. ‘Ik heb dat geweigerd want ik zou me een gevangene voelen.’

 

Wat doet dit alles met u?

‘De Britse regering heeft David, ongetwijfeld in opdracht van de VS, vastgehouden om ons te intimideren. Toen hij vast zat voelde ik een grote machteloosheid. Ik werd heel emotioneel toen ik besefte dat ik niks kon doen voor de persoon van wie ik het meest houd in deze wereld. Het was verschrikkelijk maar heeft me ook gesterkt in de overtuiging dat ik het juiste doe. Ik besloot me nog harder in te zetten om te onthullen wat dergelijke regeringen werkelijk doen.’

‘Ik besefte me op dat moment ook dat het een logisch gevolg is van mijn werk. Ik heb ‘s werelds grootste machthebbers uitgedaagd en boos gemaakt, ik heb hun geheime documenten gepubliceerd en urenlang op televisie verteld wat voor verschrikkelijke dingen ze doen. Dan is het te verwachten dat ze me daarvoor willen laten boeten.’

‘De situatie levert een hoop stress en spanning op. Iedere dag moet ik moeilijke keuzes maken. Over wat te publiceren en wat achter te houden. Slecht afgewogen uitlatingen die ik in de media doe, kunnen grote gevolgen hebben. Maar ik voel me goed, ik heb een wereldwijd  platform waar ik me kan laten horen over hele belangrijke issues.’

 

Wordt u geschaduwd?

‘Die kans is heel groot. De VS hebben er een groot belang bij te weten welke documenten Snowden heeft gestolen en wat daar nog voor onthullingen uit kunnen rollen. Ik weet natuurlijk dat ik wordt afgeluisterd, dat mijn e-mails worden gecheckt. Soms denk ik te zien dat iemand me volgt, maar je kan jezelf helemaal gek maken met dergelijke gedachten en dat weiger ik. Ik probeer er niet teveel over na te denken.’

Voor het eerst sinds het begin van het gesprek valt Greenwald even stil.

‘Toen David me vertelde over zijn verdwenen laptop, wilde ik er niet eens over praten. Hij verweet me dat ik niet onder ogen wilde zien dat iemand ons huis binnen was gekomen. Dat is deels waar. Ik wil er niet op focussen want ik wil niet stoppen met wat ik doe.’

 

Wat hoopt u te bereiken met uw werk?

‘We hebben al een hoop bereikt. Er is een radicale ommezwaai in hoe Amerikanen denken over surveillance en privacy. Sinds de aanslagen van 11 september 2001 was 80 procent van de  Amerikanen bezorgder over de terrorismedreiging dan over de bedreiging die de  regering vormt op hun individuele vrijheden. Dit jaar was dat nog maar 40 procent. Dat is een direct gevolg van ons werk.’

‘Ook in de rest van de wereld is men op een andere manier naar de VS gaan kijken. Er is een groot bewustzijn ontstaan over de gevaren van surveillance en over de dominante positie van de VS in de wereld. Steeds meer mensen beseffen dat ze door de VS worden voorgelogen.´

 

Maar na de eerste opschudding gaan mensen wellicht snel weer over tot de orde van de dag.

‘Dat is de worst case scenario. De shock van de onthullingen zet burgers nu aan tot actie maar de vraag is wat er gebeurt als die eerste shock voorbij is. Het kan zijn dat mensen uiteindelijk besluiten te accepteren dat internet niet vrij is, zich erbij neerleggen voortdurend bespioneerd te worden. Dan raakt het genormaliseerd en verdwijnt de mogelijkheid er tegen te vechten.’

 

Waarom is dat erg? Er zijn veel mensen die zeggen: laat ze me maar bespioneren, het is voor onze veiligheid, ik heb niets te verbergen.

‘Mensen die spionage accepteren, maken zichzelf tot slaven. Het is een cruciale menselijke vrijheid dingen te kunnen doen die niemand ziet, waar niemand over kan oordelen. Alleen dan kunnen we creatief zijn en onze grenzen opzoeken, onze manier van zijn ontdekken. Een samenleving waarvan de bevolking altijd wordt geobserveerd, ademt conformiteit. Surveillance doodt de ziel van mensen.’